ايران در بحران (زوال صفويه و سقوط اصفهان)

اگر سلسله‌ي صفويه از بين نرفته بود، آينده‌ي ايران احتمالاً چندان تفاوتي نمي‌کرد. گسستي رخ نداد. عصر صفويه را دوره‌ي مهمي از تاريخ ايران شناختن يک مطلب است و آن‌ را فصل مقدر غايت‌گرايانه‌اي از يک روايت حماسي ناسيوناليستي دانستن مطلبي ديگر. در اين مطالعه‌ي تفسيري به طيف وسيعي از علل (محيطي، اقتصادي، و بالاتر از همه سياسي) خواهيم پرداخت تا نشان دهيم که چگونه تعامل دولت و جامعه با جهان خارج به گونه‌اي که اتفاق افتاد پيش رفت و تضعيف و سقوط صفويه را به دنبال آورد. منظور تبيين سرنوشت صفويه است نه توضيح علل «ناکامي» ايران در پيروي از تجدد اروپايي. اين دومي موضوع ديگري است. جوئل موکير در کتاب اخيرش راجع به ظهور قدرت صنعتي بريتانيا مي نويسد «دشمن اصلـي رشد اقتصادي ... تلکه‌گيـرها و دزدها و انگل‌ها بـودند که اقتصاددان‌ها اغلب محترمانه‌تر رانت خوار مي‌ناميدندشان، کساني که چپاول و بهره‌برداري از کار ديگران را آسان‌تر از اين مي‌ديدند که خودشان به کارهاي اقتصادي مولد بپردازند.» مدارک معتبر زيادي در دست نيست که نشان دهد اگر افغان‌ها (يا «اجنبي‌ها»‌ي ديگري) به ايران نيامده بودند، رانت‌خواري از مقام شيوه‌ي مسلط کسب درآمد در ايران عزل مي‌شد.