سرگذشت حاجي باباي اصفهاني

ترجمه‌ي سرگذشت حاجي باباي اصفهاني که محصول سال‌هاي پختگي ميرزا حبيب اصفهاني و متکي به تجربه‌هاي گذشته‌ي او به منظور کشف قابليت‌هاي زبان فارسي است، يک ترجمه‌ي متعارف نيست و در چارچوبِ تنگِ تعريفِ ترجمه نمي‌گنجد. ترجمه‌ي سرگذشت حاجي باباي اصفهاني بازآفريني يک اثر گمشده و تلاشي براي نوشتن يک رمان ايراني (اولين رمان ايراني) به دست يک نويسنده‌ي ايراني‌ست. زبان ميرزا حبيب متکي‌ست به فارسي کهن و با اتکا به اين پشتوانه است که زمينه‌ي رهايي خودش را از بند زبان رسمي و مُنشيانه‌ي قاجاري فراهم مي‌کند. ميرزا حبيب ايجاز و استحکام و وقار زبانش را به اسلاف خودش مديون است و زبان او حلقه‌ي پيوندي‌ست ميان فارسي‌نويسي قرن ششم هجري با عصر ما. ميرزا حبيب زباني را که به دست مُنشيان بي‌مايه و اديبان متظاهر قُلمبه‌سُلمبه‌نويس معاصرش به زبانِ الکنِ به بُن‌بست رسيده و دست و پا بسته‌اي تبديل شده بود، به يک زبان زنده‌ي داستان‌گو تبديل کرد و با تسلطي که بر زبان گفتار زمانه‌اش داشت و با پيوند زدن اين زبان به زبان نُهصدساله‌ي فارسي، به همنهادي رسيد که در قالب رمان به خوبي جا مي‌افتاد و جواب مي‌داد.
سرگذشت حاجي باباي اصفهاني براي اولين بار در سال 1905 ميلادي در کلکته و از روي نسخه‌ي دستنوشته‌ي شيخ احمد روحي کرماني به چاپ رسيد. ويرايش جديدي که از اين اثر به دست داريد اولين ويرايشي‌ست که براساس نسخه‌ي دستنوشته‌ي خود ميرزا حبيب اصفهاني به چاپ مي‌رسد.