از مغانه پارسي تا مجون تازي (دگرگوني واژگاني و مايگاني پديده اي ايراني در سده هاي نخست هجري)

مي توان گفت که برخي از جريان‌هاي ايراني مانند ملامتيه و قلندريه در سير تاريخي خود، از ايران پيش از اسلام به سده‌هاي مياني هجري، با کمي دگرديسي، نخست از ايستگاه «مُجون» يا «مجانه» در بصره، کوفه و بغدادِ سده‌هاي اول و دوم هجري گذر کرده، سپس در سده‌ي سوم و چهارم در برخورد با آموزه‌هاي ديني، به ذوق و سليقه‌ي تصوف و شريعت نزديک شده و «ملامتيه» نام يافته و دوباره در سده‌هاي مياني، از تصوف اسلامي دور گشته، به «مجانه» و اصل ايراني خود نزديک شده و «قلندريه» نام گرفته است.
ساختار نزديکِ واژه‌هاي «مُجون» و «مجانه» در تازي با «مُغانه‌ي» پارسي، اشاره‌ي آشکارِ نخستين فرهنگ‌نويسان عربي‌زبان به غيرِ عربي‌بودن «مُجون» و هم‌سوييِ باورها و رفتارهاي گروه ماجنان در ادب تازي با آيين‌هاي زرتشتي، ما را بر اين مي‌دارد که «مجانه» را عربي‌شده‌ي «مُغانه‌ي» پارسي و شعر مجون را ترجمانِ ادبيات مغانه بپنداريم. شيفتگي ماجنان به آيين‌هاي زرتشتي و مغانگي ــ و نه آموزه‌هاي اسلامي ــ سبب شده تا از سخنان و رفتارهاي آن‌ها به «زندقه» ياد شود، تعبيري که يادآور اصطلاح «کفر مغ» در نوشته‌هاي پارسي است.