مخزن‌الاسرار حكيم نظامي گنجوي

مخزن الاسرار نخستين منظومه از پنج منظومه نظامي است که وي آن را در جواني سروده است. اين کتاب را که شامل 2217 بيت در اين تصحيح است مي‌توان به دو بخش تقسيم کرد. بخش اول شامل ابياتي در توحيد و ستايش و ذکر عظمت و قدرت خداوند و مناجات به درگاه اوست و نعت‌هايي درباره رسول اکرم (ص) و توصيف معراج آن حضرت، مدح ملک فخرالدين بهرام‌شاه و سپس گفتارهايي درباره سبب نظم کتاب، فضيلت سخن، برتري سخن منظوم بر منثور، در معرفت دل و طلب حقايق و سپس توصيف مکاشفه‌هايي در خلال دو خلوت است. حدود هشتصد بيت از مخزن به بيان اين مقدمات اختصاص دارد. بخش دوم کتاب شامل بيست مقاله است که در آن‌ها مطالبي اخلاقي و گاه انتقادي طرح مي‌شود که در خلال بسط و بيان، با انديشه ها و مضامين و تصويرهايي مناسب همراه مي‌گردد و مخاطل به رعايت آن‌ها سفارش و ترغيب مي‌شود و در پايان هم داستاني نقل مي‌گردد که با موضوع کانوني مقاله کم و بيش تناسبي دارد. از ميان آثار نظامي همين اولين اثر اوست که صبغه تعليمي دارد و محتواي آن در بخش دوم، طرح همان مطالب حکمي و اخلاقي با صبغه عرفاني است که در آثار مشابه ديگر نيز ملاحظه مي‌شود. حکايت‌هايي که در پايان هر مقاله مي‌آيد معمولا مناسب با اندرزها و سفارش‌هايي است که در بيت‌هاي پاياني هر مقاله مطرح شده است. غالب اين حکايت‌ها داستان‌واره‌هايي هستند که به نظر مي‌رسد نظامي از متون ديگر برگزيده و آن‌ها را بر اساس عقايد و انديشه‌ها و سليقه خود مناسب با مقال روايت کرده است. در مخزن الاسرار زبان غالبا پيچيده و گاه در مقايسه با زبان شاعران خراسان و عراق ناآشنا و در مواردي بيش از حد موجز است. وزن انتخاب شده براي مثنوي نيز روان و مناسب براي روايت و بيان شعر تعليمي نيست و مطالب اخلاقي به آساني در آن جا نمي‌افتد. اين خصوصيات مي‌بايد ناشي از عوامي باشد که نظامي را هنگام سرودن مخزن در شرايط روحي خاصي قرار داده باشد. شايد بتوان دشوارگويي نظامي را به سبب اضطراب ناشي از شهرت شاعران پيش‌کسوت ناحيه آذربايجان و خصوصا شاعران خراسان دانست. نظامي هنگام سرودن مخزن هم جوان است هم کار شاعري اش را با اثري تعليمي آغاز مي کند که چندان با سن و سال او سازگاري ندارد. او مخزن را تحت تأثير چند عامل مهم سروده است که در شيوه بيان او تأثير مستقيم داشته اند. از مهم‌ترين اين عوامل، نگراني و اضطراب او از قضاوت پيران و ادباي معاصر پيش‌رو و سابق بر خود است که مبادا به سبب جواني او را به عنوان شاعر در جرگه اديبان و شاعران عصر نپذيرند. از سخنان نظامي درباره ابناي روزگار و فضلا و ادباي عصر مي‌توان اين نگراني را آشکارا دريافت.