سنجش ديالكتيك روشنگري

کتاب سنجش ديالکتيک روشنگري تلاشي است در جهت بررسي و نقد درون‌ماندگار بعضي نظريه‌هاي مطرح‌شده در کتاب ديالکتيک روشنگري و نشان دادن و تشريح مدعيات نويسندگان آن و تأثيرات به‌جا مانده از نظريه‌هايشان بر جريان‌هاي روشنفکري و اغلب چپ‌گراست که بي‌پروا همه دستاوردهاي روشنگري و مدرنيته منتج از آن را در جوامع دمکراتيک نفي مي‌کنند. در واقع کتاب پيش رو مدخلي است بر مطالعه کتاب ديالکتيک روشنگري و نيم‌نگاهي است انتقادي به برخي مباحث اصلي و پيراموني آن، و نه بيش از اين. افزون بر اين‌ها کوشش شده است تا برخلاف متن کم‌وبيش پيچيده اصل کتاب به زبان آلماني، با بياني روشن و شفاف و البته با روشي انتقادي، ديدگاه‌ها و نظريه‌هاي اساسي نويسندگان کتاب و همچنين مباحث جانبي آن را نه تنها براي دانشجويان و پژوهشگران فلسفه و علوم اجتماعي، بلکه براي علاقه‌مندان عام اين‌گونه مباحث نيز بازگو شود.
ماکس هورکهايمر و تئودور آدورنو بر اين باورند که آزادي در جامعه با تفکر روشنگرانه پيوندي جدايي‌ناپذير دارد و نگارش کتاب ديالکتيک روشنگري را نيز کوششي در جهت نقد روشنگري، به‌منظورِ ممانعت از پس‌رويِ اين شيوه از تفکر مي‌دانند. به بياني ديگر، آنان مي‌خواهند با نقد کوبنده و بنيادين خود بر روشنگري، روشنگري را از زوال و تباهي نجات دهند. روشنگري براي آنان از يک‌سو شرط لازم و ضروري براي برپايي جامعه‌اي آزاد است و از سوي ديگر فقط زماني مي‌تواند از تباهي نجات يابد و عامل آزادي جامعه شود که به نقد ريشه‌اي فرايند تحقق‌پذيري ايده‌هايش تن دردهد. البته هم‌زماني اين دو شرطِ مشخص به‌منظور دستيابي به هدفي معين، چيزي تازه در جنبش سوسياليستي نيست. رُزا لوکسِمبورگ هم با نقد کوبنده و بي‌پرده جنبش سوسيال‌دمکراسي، که خود نيز يکي از رهبران آن بود، قصد تضعيف اين جنبش را نداشت، بلکه قصد نجات آن را داشت و هدفش در نهايت مقابله با خيانتي بود که مي‌انگاشت به ايده سوسياليسم شده است. اما تجربه نشان داده است که همين نقد تعمدي که در جهت نجات دادن ايده‌اي يا جنبشي صورت مي‌گيرد، اگر به افراط و تندروي کشانده شود، مي‌تواند تغيير جهت دهد و به نتيجه‌اي خلاف هدف اوليه‌اش منجر شود. نقد هورکهايمر و آدورنو را شايد بتوان نمونه‌اي عبرت‌آميز از اين نوع نقد در نظر گرفت.