رخشنده اعتصامی متولد ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ معروف به پروین اعتصامی، شاعر ایرانی بود. پدر او، یوسف اعتصامی آشتیانی(اعتصام الملک)، علاقۀ زیادی به فرهنگ و ادبیات داشت و در آن زمان در انتشار ماهنامۀ ادبی «بهار» همکاری می‌کرد. در سال 1288، پدر پروین اعتصامی نمایندۀ مردم تبریز در مجلس شد و به همین دلیل، زمانی که پروین تنها 6 سال داشت، با خانواده‌اش از تبریز به تهران آمدند. او آخرین فرزند خانواده بود و سه برادر بزرگ‌تر از خود داشت.
اعتصامی از کودکی فارسی، انگلیسی و عربی را نزد پدرش آموخت و از همان کودکی زیر نظر پدرش و استادانی چون علی‌اکبر دهخدا و محمّدتقی بهار سرودن شعر را آغاز کرد. پدر او از شاعران و مترجمان دوران خود بود که در شکل‌گیری زندگی هنری پروین و کشف توانایی‌ها، ذوق و گرایش او به سرودن شعر نقش مهمی داشت.
پروین اعتصامی سرودن شعر را از 7 سالگی آغاز کرد و در دوران نوجوانی، اشعار او به اوج پختگی و زیبایی رسیدند. در تمام این دوران، پدرش همراه و یاور او بود و نهایت تلاش خود را برای شکوفایی دخترش در شعر و ادبیات می‌کرد. از معروف‌ترین شعرهایی که او در این سنین سروده است می‌توان به شعرهای گوهر و سنگ، ای مرغک، اشک یتیم، کودک آرزومند، صاعقه ما ستم اغنیاست، سعی و عمل و اندوه فقر اشاره کرد.
اعتصامی تحصیلات دبیرستان خود را در یک مدرسۀ آمریکایی دخترانه با نمره‌ای ممتاز به پایان رساند. همچنین مهارت پروین در زبان انگلیسی به‌جایی رسیده بود که در بزرگسالی توانست 2 سال ادبیات فارسی و انگلیسی تدریس کند. او در خرداد ۱۳۰۳ در جشن فارغ‌التحصیلی که در مدرسه برپا شد یک سخنرانی دربارۀ وضع نامناسب و سیاه اجتماعی، بی‌سوادی و بی‌خبری زنان ایران کرد. این سخنرانی به‌عنوان اعلامیه‌ای در زمینۀ حقوق زنان، در تاریخ معاصر ایران اهمیّت زیادی پیدا کرد.
پروین در 19 تیرماه 1313 با پسرعموی خود که افسر پلیس و رئیس شهربانی کرمانشاه بود ازدواج کرد. امّا این ازدواج به دلیل اختلافات فرهنگی پروین با همسرش در مدت زمان کوتاهی به متارکه و جدایی انجامید. مجموعه اشعار پروین که بعد از جدایی او از همسرش به چاپ رسید بیش از صد و پنجاه قصیده، قطعه ، غزل و مثنوی را شامل می‌شد. برخی از دوستان پروین اعتصامی معتقدند که پدرش تمایل نداشت تا دیوان اشعار دخترش منتشر شود، چرا که فضای مردسالارانۀ حاکم بر ادبیات ایران، می‌توانست منجر به رنجش دخترش گردد.
قبل از نخستین چاپ دیوان پروین، بعضی از اشعار وی در مجلۀ بهار، «منتخبات آثار» از سید ضیا هشترودی و «امثال و حکم» از دهخدا چاپ شده بودند. از انتشار نخستین چاپ دیوان او در سال ۱۳۱۴ هجری خورشیدی توسط چاپخانۀ مجلس شورای ملی که همراه با مقدّمه‌ای از ملک‌الشعرای بهار بود، بسیار استقبال شد. سعید نفیسی در روزنامۀ ایران به معرفی دیوان پروین پرداخت و وزارت معارف برای تقدیر از پروین، به او نشان علمی اهدا کرد. این باعث خارج شدن پروین از انزوای پس از طلاقش شد. نخستین مجموعه شعر پروین شامل اشعاری بود که وی تا پیش از ۳۰سالگی سروده بود و بیش از ۱۵۰ قصیده، قطعه، غزل و مثنوی داشت. البته دیوان پروین شامل همۀ اشعار سروده‌شده توسط او نیست، زیرا او چند سال پیش از مرگش، قسمتی از اشعارش را که مطابق میلش نبوده را سوزانده است.
پروین اعتصامی پس از چاپ اوّل دیوان اشعارش به‌عنوان کتابدار شروع به فعالیت کرد و مدیریت کتابخانۀ دانشسرای عالی (دانشگاه خوارزمی کنونی) در سال 1315 را بر عهده گرفت، باید در نظر داشت که در فضای سنتی آن روز، مدیریت یک کتابخانۀ بزرگ، تابو شکنی بزرگی محسوب می‌شد. امّا پروین توانست به‌خوبی از پس این کار بربیاید و تحولی عظیم در نحوۀ مدیریت این کتابخانه را ایجاد کند. استادان و دانشجویان این مرکز، از عملکرد پروین بسیار رضایت داشتند، امّا پروین پس از تحمل مشکلات زیاد در زندگی خود و روحیۀ انزواطلبانه‌اش از کار در کتابخانۀ دانشسرا استعفا داد.
خدمات ارزنده و نبوغ فوق‌العادۀ پروین در ادبیات سبب شد تا از وی دعوت کنند در دربار به فعالیت مشغول شود و معلم ولیعهد وقت باشد، امّا وی به علت روحیۀ ضد استبدادی خود چنین درخواستی را رد کرد. زیرا به گفتۀ خودش، اعتقاداتش در مورد ایستادگی در برابر استبداد، به او اجازه نمی‌داد در چنین مکان‌هایی حاضر شود. او پس از رد کردن مدال لیاقت، شعر «صاعقهٔ ما ستم اغنیاست» را سرود.
مرگ پدر پروین در دی‌ماه ۱۳۱۶ او را مدتی از کار ادبی‌اش بازداشت. پروین پس از مرگ پدرش، بسیار منزوی شد و تنها مکاتباتی با سرور مه‌کامه محصّص لاهیجانی و رفت‌وآمدهای اندکی با خانوادۀ سیمین بهبهانی داشت.
او بیشتر به دلیل به کار بردن سبک شعریِ مناظره در شعرهایش معروف است. مضامین و معانی اشعار او، توصیف‌کنندهٔ دلبستگی عمیق وی به پدرش اعتصام الملک، استعداد و شوق فراوان او به آموختن دانش، روحیۀ ظلم‌ستیزی و مخالفت با ستم و ستمگران، حمایت از حقوق زنان و ابراز همدلی و همدردی با محرومان و ستمدیدگان است. همچنین از او به‌عنوان «مشهورترین شاعر زن ایران» یاد شده است.
اشعار و سروده‌های اعتصامی از معانی بکر و ناب و خالی از هر نوع حشو و زوائد هستند. اشعار وی دارای حکمت هستند و در آن‌ها خبری از خیال‌بافی‌های افسانه‌ای وجود ندارد. دیوان پروین، شامل ۲۴۸ قطعه شعر است که ۶۵ قطعۀ آن به‌صورت مناظره سروده شده است. این اشعار اکثراً مضامین اجتماعی و انتقادی دارند که در میان آن‌ها حتی مناظرۀ اشیا هم دیده می‌شود و مثلاً مناظره میان اشیاء، حیوانات و گیاهان شکل می‌گیرد. درون‌مایۀ اشعار پروین غالباً دربارۀ غنیمت دانستن زمان و فرصت‌ها، پندهای اخلاقی، انتقاد از ظلم و ستم که در آن دوره به‌شدت در جامعه سایه افکنده بود و وضعیت مظلومان جامعه و ناپایداری دنیا را به تصویر می‌کشد وجود دارد. ملک‌الشعرای بهار در مقدمه‌ای که بر دیوان پروین نوشته است، می‌گوید: «این دیوان ترکیبی است از دو سبک و شیوۀ لفظی و معنوی آمیخته با سبکی مستقل، و آن دو یکی شیوۀ خراسان است خاصه استاد ناصرخسرو قبادیانی و دیگر شیوۀ شعرای عراق و فارس است به‌ویژه شیخ مصلح الدّین سعدی شیرازی علیه الرحمه و از حیث معانی نیز بین افکار و خیالات حکما و عرفا است، و این جمله با سبک و اسلوب مستقلی که خاص عصر امروزی و بیشتر پیرو تجسم معانی و حقیقت‌جوئی است ترکیب یافته و شیوه‌ای بدیع و فاضلانه به وجود آورده است».
بخش قابل توجهی از اشعار پروین جنبۀ آموزشی دارند و دارای پندهای اخلاقی هستند، می‌توان گفت که این قطعات متأثر از سبک عراقی و ناصر خسرو‌اند.
مناظره‌های موجود در دیوان پروین نیز بخش دیگر آثار او هستند که عناصر فراوانی از طبیعت و اشاره به سرشت انسان‌ها در این مناظره‌ها وجود دارد. این مناظره‌ها بیشتر از سعدی الگوبرداری شده‌اند.
عبدالحسین زرین‌کوب یکی دیگر از افرادی است که دیوان او را مورد ستایش قرار می‌دهد، به باور او شعرهای پروین اعتصامی دارای عنصر اصالت هستند.
پروین اعتصامی در فروردین ۱۳۲۰ به بیماری حصبه مبتلا شد. این در زمانی بود که برادر وی، ابوالفتح اعتصامی، دیوان او را برای دومین چاپ آماده می‌کرد. امّا وخیم بودن وضعیت پروین باعث می‌شود که او در ۳ فروردین در خانه بستری شود و سرانجام پروین اعتصامی در تاریخ ۱۵ فروردین ۱۳۲۰ (۴ آوریل ۱۹۴۱) در سن ۳۴سالگی در تهران درگذشت و در حرم فاطمۀ معصومه در قم در آرامگاه خانوادگی به خاک سپرده شد. پس از مرگش، قطعه‌ای با عنوان «این قطعه را برای سنگ مزار خودم سروده‌ام» از او یافتند که مشخص نیست او چه زمان برای سنگ مزار خود سروده بود؛ که آن قطعه را بر سنگ مزارش نقش کردند:
اینکه خاک سیهش بالین است / اختر چرخ ادب پروین است
گر چه جز تلخی از ایام ندید / هر چه خواهی سخنش شیرین است
صاحب آن‌همه گفتار امروز / سائل فاتحه و یاسین است
دوستان به که ز وی یاد کنند / دل بی‌دوست دلی غمگین است
خاک در دیده بسی جان فرساست / سنگ بر سینه بسی سنگین است
بیند این بستر و عبرت گیرد / هر که را چشم حقیقت‌بین است
بخشی از آثار این نویسنده در پردیس کتاب
در حال بارگذاري...
